Podręcznik jest wynikiem wieloletnich doświadczeń Autorki w pracy naukowo-dydaktycznej ze studentami, słuchaczami studiów podyplomowych, w zakresie nauczania technik brajlowskich oraz metodyki nauczania brajla. Czytelnik jest prowadzony krok po kroku, ucząc się zasad czytania w brajlu i pisania z zastosowaniem różnych narzędzi. Każdy kolejny etap nauki brajla opatrzony jest opisem z przykładami w brajlu czarnodrukowym, wskazówkami oraz ćwiczeniami do samodzielnej pracy. Metodyczna część książki zawiera zagadnienia z zakresu współczesnej metodyki nauczania pisma punktowego, wraz z autorskim programem i wskazówkami dla nauczyciela oraz podpowiedzi jak przygotować materiały tyflodydaktyczne.

Learning of reading of a drawing must happen before learning how to use pictures as a way of information exchange. Otherwise, the second process would concern not objects but flat representations of them. Graphics used for teaching should be tactually clear and contain only relevant information, based on understanding what is being taught and what is the student's task. Visual information that is irrelevant to the meaning or purpose should be omitted. Teaching of tactile drawing reading is a basic responsibility of teachers and parents of a blind child. To help promoting literacy among families, the importance of early literacy development needs to be explained and parents with low literacy skills need information on literacy resources and programs. However, researches show that teaching of tactile drawing reading is also a big challenge for teachers.

Dzieci z niepełnosprawnością złożoną, ze sprzężonymi wadami i zaburzeniami rozwoju, to osoby dotknięte wieloraką niepełnosprawnością fizyczną, intelektualną i sensoryczną jednocześnie. Zazwyczaj funkcjonują na różnych poziomach, w różny sposób i w innym tempie się uczą. Z tego względu w przypadku osób z uszkodzonym wzrokiem i towarzyszącymi, dodatkowymi niepełnosprawnościami nie wystarczy prowadzić rehabilitacji odpowiedniej dla stopni i rodzajów tych uszkodzeń, ale przede wszystkim dostosować ją do funkcjonalnych konsekwencji niepełnosprawności złożonej. Wymaga to wysoce zindywidualizowanego podejścia rehabilitacyjnego. Projektowanie, implementowanie i realizowanie programów orientacji przestrzennej i samodzielnego poruszania się osób ze złożoną niepełnosprawnością nie różni się od ogólnych zasad przyjętych w rehabilitacji. Różnica polega jednak na przyznaniu niektórym z nich pozycji priorytetowej.

Dzieci z niepełnosprawnością wzrokową, potrzebują profesjonalnego i systematycznego wsparcia zwłaszcza na początku swej edukacyjnej kariery. Szczególnego znaczenia nabiera odpowiednie przygotowanie do nauki szkolnej na etapie edukacji przedszkolnej. Jest sprawą oczywistą, że udany start szkolny warunkuje dalsze powodzenia ucznia. Sukcesy, jakie odnosić będzie dziecko na pierwszym etapie nauki, zależą zarówno od jego psychofizycznego wyposażenia, jak również od przygotowania dziecka do nabywania kolejnych kompetencji. Przygotowanie to może odbywać się w sposób formalny, przewidziany programem nauczania w przedszkolu lub nieformalny, realizowany przez rodziców (opiekunów) w domu.

Pełna wersja książki

We współczesnym, informacyjnym świecie liczy się przede wszystkim szybkość i łatwość pozyskiwania wiadomości. Osoby niewidome, które chcą być konkurencyjne na otwartym rynku pracy muszą wykazywać się biegłością w dostępie do tekstów czarnodrukowych oraz pełną komunikacją z osobami widzącymi. Jaka jest więc przyszłość czytania dotykowego i systemu Braille'a w dobie coraz większej ekspansji programów udźwiękawiających i słuchowych metod pobierania informacji? Czy wynalazek Louisa Braille'a będzie miał zastosowanie we współczesnej tyflopedagogice? Jakich technik czytania i jakimi metodami uczone są niewidome dzieci na świecie?

W Stanach Zjednoczonych, w żargonie pedagogów specjalnych, dla określenia dziecka z jedną niepełnosprawnością, np. tylko z ubytkiem słuchu lub tylko z dysfunkcją wzroku, używa się niekiedy, dość wdzięcznego terminu "vanilla child" czyli waniliowe dziecko. Stąd tzw. waniliowymi są dzieci niewidome lub słabowidzące, które nie mają dodatkowych uszkodzeń.
Dla pedagogów specjalnych, zwłaszcza tyflopedgagogów, praca z osobami niewidomymi lub słabowidzącymi, które nie mają dodatkowych niepełnosprawności, jest dużo łatwiejsza. Choć punktem wyjścia jest indywidualizm w nauczaniu, to stosunkowo łatwo można implementować wszystkie programy, metody i formy pracy stosowane w tyflopedagogice. Waniliowe dzieci objęte wczesnym wspomaganiem rozwoju oraz edukacją i rehabilitacją, mają pełne szanse na uzyskanie samodzielności oraz wykształcenia, odpowiedniego do swoich potrzeb.

A research study in all Polish schools for visually impaired children was conducted in 2005. The research covered two areas (1) Polish programs and methods of teaching Braille to children; (2) the analysis of programs and methods of Braille letters introduction used in four chosen countries: USA, UK, France and Sweden, and positioning them within the background of a Polish methodology.
There is a relation between a language and a choice of an approach to Braille teaching. Contracted Braille is the most popular Braille code in all English-spoken countries and it is taught as the first. Braille contractions are too difficult for a beginning Braille user in Sweden, France and Poland, so learning starts from Uncontracted Braille.
Programs of teaching reading and writing Braille to young children can be divided into two groups. The first group are programs representing a traditional approach focused on developing basic perceptual skills related to reading and writing. Polish practice of teaching Braille reading and writing is based on the traditional approach. The second group consists of all the programs based on whole language philosophy. Those programs are called holistic. They are focused on developing skills related to understanding of read and written Braille text.
Braille education of children in kindergarten in Poland differs significantly from theory and practice of teaching Braille in other countries. Teaching Braille, in most of countries, can be done in a kindergarten not only through the exercises developing tactile perception but, above all, trough arranging situations making Braille familiar to children.
The analysis and results of the research study have been used to develop a draft of a holistic Braille teaching program and to prepare guidelines for teachers teaching Braille to blind children.

Pełna wersja tekstu

Methods of braille symbol introduction are an important element of blind children education. A well developed program, carefully prepared teaching aids and worked out, basing on experience, ways of braille letters introduction guarantee a success, which is mastering of braille alphabet by blind children in relatively short time. Developing of particular student's abilities increases reading speed and definitely decreases a number of mistakes, which have a beneficial influence on text understanding.
There are nine schools for blind and visually impaired children in Poland. Their goals are education and rehabilitation of children with vision problems. Every school has developed and uses its own methods of Polish braille symbol introduction. Different methods of braille symbol introduction used by Polish teachers in particular schools have been presented in this paper. Both differences in sequence of particular letters introduction and order of teaching reading or writing, as well as in choice of braille writing tools, have been described
The information and conclusions presented in the paper were gathered and analyzed during a research performed in the Academy of Special Education in Warsaw. The research concerned methods of braille teaching in Poland.

ICEVI to Międzynarodowa Rada ds. Kształcenia Osób z Dysfunkcją Wzroku (International Council for Education of People with Visual Impairment). Jej działalność rozpoczęła się w 1952 r., ale obecna nazwa funkcjonuje od 1994 r. ICEVI obejmuje 8 subregionów. Jednym z nich jest Region Europejski, w skład którego wchodzi ponad 40 państw. Efektem jego działań są przygotowywane i prowadzone z sukcesem warsztaty szkolące tyflopedagogów, konferencje i seminaria. W skład programu konferencji wchodzą zarówno sesje plenarne, jak i równoległe warsztaty oraz pokazy filmów i plakatów. Podczas warsztatów główny nacisk kładzie się na prace w grupach, w obrębie zespołów tematycznych. Wypracowane wnioski przedstawiane są na sesjach plenarnych.

W wielu krajach zasadnicze podejście, w nauczaniu brajla obejmuje edukację brajlowską już w pierwszych latach życia dzieci. Nauka pisma Braille'a w większości krajów odbywa się w przedszkolu poprzez wprowadzanie nie tylko ćwiczeń rozwijających percepcję dotykową, ale przede wszystkim dzięki aranżowaniu sytuacji oswajania z pismem punktowym. W Stanach Zjednoczonych jest to realizowane poprzez "zanurzanie w brajlu", w Wielkiej Brytanii, Francji i Szwecji, dzięki etykietowaniu otoczenia oraz wprowadzaniu w pierwszej kolejności wyrazów znaczących dla ucznia. W krajach skandynawskich szeroko propaguje się głośne czytanie dziecku książeczek zawierających zarówno standardowy, czarny druk, jak i druk brajlowski. Osoby czytające dziecku nie muszą znać pisma Braille'a, ale za to naprowadzając dłonie dziecka na wypukłe pismo, pokazują zależność pomiędzy słowem mówionym, a pisanym. W wielu krajach dąży się do tego, aby każde dziecko przed rozpoczęciem właściwej nauki czytania bawiło się narzędziami, ćwicząc przy tym np. siłę oraz koordynację rąk i palców, dłutkując punkty na tabliczce brajlowskiej lub ucząc się obsługi i działania maszyny brajlowskiej.

Dążenie do opracowania najlepszych rozwiązań umożliwiających niewidomym dostęp do pisma, a tym samym komunikację ze światem widzących, było tematem licznych dociekań. Obecnie, zastosowanie nowoczesnych technologii w wielu dziedzinach życia osób niepełnosprawnych wzrokowo pozwala wyjść na przeciw wspomnianym oczekiwaniom.
W rozdziale przedstawiono możliwość wykorzystania systemu Braille'a we współczesnej edukacji oraz poszukiwania ułatwień dostępu do wiedzy osób niepełnosprawnych wzrokowo, a także rolę brajla w komunikacji z widzącymi.

W artykule przedstawiono zagadnienia rozwoju percepcji i poznania dotykowego w dwóch aspektach: teoretycznym i praktycznym. Na podstawie obserwacji zajęć w klasie wstępnej, w różnych ośrodkach dla dzieci niewidomych w Polsce oraz w przedszkolu dla dzieci niewidomych w Budapeszcie, przedstawiono najczęstsze trudności i problemy u dzieci rozpoczynających naukę, wynikające z braku odpowiedniej stymulacji dotykowej.
Dotyk jest zmysłem najwcześniej rozwijającym się i dojrzewającym. Stymulacja dotyku rozpoczyna się już w pierwszych dniach życia i dokonuje się przez mimowolne, powtarzające ruchy dziecka oraz delikatne trzymanie i kontakt fizyczny z rodzicami, czy opiekunami. W rozwoju percepcji dotykowej ważna jest adekwatna stymulacja receptorów dotykowych, która prowadzi do percepcji dotyku, nacisku i temperatury oraz bólu. Dzięki tej stymulacji powierzchnia skóry przygotowuje się i stopniowo nabiera zdolności do asymilacji specyficznych informacji. Prowadzi to do świadomości dotykowej, która pojawia się wtedy, gdy dziecko staje się świadome określonego znaczenia różnorodnych doświadczeń dotykowych oraz zaczynają budować się skojarzenia umożliwiające bardziej złożoną percepcję dotykową.

Opracowanie zawiera materiały z konferencji wpisanej w Europejski Rok Osób Niepełnosprawnych zatytułowanej "Pedagogika specjalna - kontynuacja tradycji dla przyszłości. Rozdział "System Louisa Braille'a - nie tylko dla niewidomych" treściowo obejmuje dwa obszary. Pierwszy jest krótkim rysem historycznym przedstawiającym kierunki poszukiwań sposobów komunikacji z osobami niewidomymi. Drugi dotyczy zagadnienia sposobu nauczania pisma punktowego osób widzących, ze szczególnym uwzględnieniem przygotowania nauczycieli do pracy z niewidomym uczniem.

"Książka składa się z trzech części, każda z nich przygotowana jest przez inną autorkę, ale łączy je problem badawczy - historia życia kobiety z dysfunkcją wzroku. Wszystkie bohaterki obdarzone są dużym talentem, chociaż każda zajmuje się innym rodzajem sztuki. Pomimo trudności potrafiły żyć aktywnie i sprawiać wiele radości swoim widzom, słuchaczom i czytelnikom" (J. Kuczyńska - Kwapisz). Pierwsza część książki poświęcona jest Jolancie Kaufman - słabo widzącej sopranistce.

NOTACJE MATEMATYCZNE

Brajl czarnodrukowy jest pismem płaskim opartym na systemie Ludwika Braille'a, przeznaczonym dla osób widzących. Jest stosowany jako wstęp do nauki pisma wypukłego lub ułatwienie zrozumienia zasad zapisu matematycznego, chemicznego i skrótów brajlowskich, a także jako metoda wspierająca w uczeniu się wypukłego pisma Braille'a przez osoby stopniowo tracące wzrok. Pismo to może być używane w przygotowaniu nauczycieli do pracy z niewidomym uczniem oraz w samodzielnej nauce brajla rodziców niewidomego dziecka.
Istotną pomoc w uczeniu się brajla czarnodrukowego stanowią drukowane materiały dydaktyczne. W publikacji przedstawiono sposób ich przygotowywania, przy użyciu systemu składu LaTeX. Pokazano również możliwości prostego generowania materiałów drukowanych z użyciem polskich skrótów brajlowskich. Przedstawione treści oparte są o doświadczenia z zajęć prowadzonych przez autorkę w ramach przedmiotu Techniki brajlowskie na APS oraz literaturę zagraniczną.

Publikacja jest formą prezentacji narzędzia, które zostało opracowane na podstawie amerykańskiego kwestionariusza z 1979 roku autorstwa Harley, Henderson i Truan (Braille Mechanics Checklist the Teaching of Braille Reading - materiał niepublikowany). Jest to pierwszy w Polsce KWESTIONARIUSZ służący do oceny umiejętności związanych z czytaniem pisma L. Braille'a. Poniższa wersja uwzględnia specyfikę polskiej notacji brajlowskiej oraz stosowanych metod nauczania. Kwestionariusz zwraca uwagę nie tylko na samo czytanie, ale przede wszystkim na różne umiejętności, których opanowanie pozwoli na biegłe i poprawne czytanie ze zrozumieniem, np.: poziom percepcji dotykowej, sposób pracy rąk i przesuwania palców, itp. Za pomocą przedstawionego Kwestionariusza umiejętności związanych z czytaniem pisma L. Braille' a może zostać oceniona każda osoba bez względu na wiek, która rozpoczęła naukę czytania brajla. Kwestionariusz może wypełniać osoba, która na co dzień ma kontakt z niewidomym: rodzice, nauczyciel nauczania początkowego, rewalidator, przyjaciel czy nauczyciel brajla.
Kwestionariusz ten może być nowym narzędziem dostarczającym istotnej wiedzy na temat niewidomego ucznia. Jest niezwykle cennym źródłem informacji w integracyjnym systemie edukacji.

Publikacja zawiera szczegółowo opisany Kwestionariusz do oceny umiejętności związanych z czytaniem pisma punktowego. Opracowane narzędzie składa się z 19 punktów, a jego zasadniczą część stanowią kryteria oceny. Instruktor może się do nich w każdej chwili odwołać, jeśli tylko ma wątpliwości, którą odpowiedź powinien zaznaczyć. Graficzne rozwiązanie umożliwia szybkie robienie potrzebnych notatek. Odpowiedzi nie są kodowane. Wystarczy postawić znak w odpowiedniej rubryce. Wyniki pozwalają natychmiast ocenić, na jakim poziomie nauki znajduje się Badany: jakie ma mocne strony, co wymaga dalszej pracy, jakie zachowania szczególnie utrudniają swobodne czytanie brajlem. Kwestionariusz ocenia tempo nabywania badanych umiejętności. Regularnie wypełniany daje możliwość wglądu w badany proces na przestrzeni długiego czasu. Wyniki obserwacji pozwalają u różnych badanych określić najczęściej powtarzające się trudności. Dla nauczyciela brajla jest to nieocenione źródło wskazówek do dalszej pracy. Skłania też do modyfikacji metod nauczania. Sposób dokumentowania pozwala na kontynuację pracy bez straty czasu na kolejną wstępną diagnozę.

Nauka Orientacji Przestrzennej (OP) oraz Bezpiecznego i Samodzielnego Poruszania się (BiSP) dzieci niewidomych w wieku szkolnym jest procesem niełatwym i ściśle związanym z wieloma czynnikami, a zwłaszcza z indywidualnymi właściwościami i umiejętnościami osoby uczącej się. Problem orientacji w przestrzeni oraz opanowania poszczególnych technik bezwzrokowego poruszania się przez niewidomych uczniów szkół specjalnych nie wynika tylko z braku wzroku, ale przede wszystkim z ograniczonej sprawności intelektu. Istotne obniżenie ogólnego poziomu funkcjonowania intelektualnego wpływa na zwolnione tempo pracy, krótki czas koncentracji uwagi. Z tego względu zajęcia OP trwają w zależności od indywidualnych predyspozycji młodzieży od 30 do 45 minut i składają się przeważnie z 3 różniących się od siebie części: techniki poruszania się z widzącym przewodnikiem, pokonanie trasy wewnątrz znanego budynku z wykorzystaniem technik ochronnych, poprawne zastosowanie technik poruszania się z długą, białą laską (technika dwupunktowa, stałego kontaktu).
Inteligencja człowieka objawia się odpowiedzią na stawiane wymagania społeczne i radzeniem sobie w nowych sytuacjach. Cechą charakteryzującą dzieci z upośledzeniem umysłowym jest więc nie tylko wolniejsze tempo uczenia się, ale również wadliwy transfer umiejętności. Polega on na tym, że wyuczone i opanowane umiejętności nie są wykorzystywane i poprawnie wykonywane w nowych warunkach i nieznanym otoczeniu.

W dniach 27 lipca - 2 sierpnia 2002 roku, w miejscowości Noordwijkerhout, na północy Holandii, odbyła się jedenasta światowa konferencja zorganizowana przez Międzynarodową Radę ds. Kształcenia Osób z Dysfunkcją Wzroku (International Council for Education of People with Visual Impairment, ICEVI). Celem tego międzynarodowego spotkania było nie tylko przyniesienie światu jeszcze nowszych, niż dotychczas rozwiązań techniki, ale przede wszystkim wzajemne uczenie się i poszukiwanie sposobów na stworzenie zintegrowanej społeczności ludzi niepełnosprawnych wzrokowo. Społeczność taka miałaby charakteryzować się równymi możliwościami dostępu do wiedzy, informacji, pomocy i technologii. Tematyka konferencji podzielona była na trzy obszary: wczesna interwencja (Early Interwention), problematyka niepełnosprawnych wzrokowo dzieci w wieku szkolnym (School Years), zagadnienie przejścia w samodzielne, dorosłe życie (Transition). Jedenasta Międzynarodowa Konferencja ICEVI wraz hasłem dążenia do globalnej społeczności była niewątpliwie doskonałą okazją do dzielenia się wiedzą, doświadczeniami specjalistów z wielu krajów. To również konfrontacja możliwości oferowanych niepełnosprawnych wzrokowo przez społeczeństwa w różnych częściach świata.